Hãy tưởng tượng bạn và tôi cùng dạo bước quay trở lại giai đoạn Việt Nam vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, để cùng ôn lại vài điểm đáng nể phục liên quan đến một con người đặc biệt mang tên Phan Văn Trị (1830-1910).
Tuổi trẻ bôn ba
Năm 17 tuổi, chàng trai Phan Văn Trị từ miền quê Bến Tre đến trọ học ở làng Hạnh Thông Tây, Gia Định (nay là quận Gò Vấp, TP. HCM). Nơi đây, người ta đã tôn vinh ông bằng cách đặt tên một con đường lớn theo tên ông. Năm 19 tuổi, Phan Văn Trị vào khoa thi Hương năm Kỷ Dậu, niên hiệu Tự Đức thứ 3 (1849), và đỗ cử nhân, vì thế người đời thường gọi ông là “Cử Trị”.
Thăng trầm dưới ách xâm lăng
Khi thực dân Pháp đánh chiếm Gia Định, “Bạch Mai thi xã” tan rã. Vốn thuộc trào lưu “Tỵ địa” và không chịu sống chung với kẻ thù, ông rời Gia Định, đầu tiên tới Vĩnh Long, rồi về Cần Thơ. Ở đây, Phan Văn Trị sống bằng nghề dạy học, bốc thuốc, đồng thời làm thơ và sáng tác thơ chiến đấu.
Thơ chiến đấu và tinh thần dân tộc
Tài thơ chiến đấu và đức độ của ông đã chinh phục được cai tổng Định Bảo – Lê Quang Chiều. Vị cai tổng này không chỉ cưu mang gia đình Phan Văn Trị, mà còn gả em gái mình là Đinh Thị Thanh cho Cử Trị. Vào năm 1903, ông cai tổng còn đứng ra biên soạn “Quốc âm thi hiệp tuyển”, tập hợp những tác phẩm của họ Phan. Phan Văn Trị chọn định cư lâu dài ở tổng Định Bảo (nay là huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ), nơi ông dạy học và bốc thuốc.
Di sản thi ca đồ sộ
Những công trình sưu tập đầu thế kỷ XX ghi nhận hơn 100 bài thơ của Phan Văn Trị. Tuy nhiên, qua thẩm định văn bản, chỉ có 45 bài thực sự chắc chắn là của ông, được chia làm ba nhóm chính:
Thơ vịnh vật (19 bài): “Hột lúa”, “Con mèo”, “Cối xay”, “Con cóc”, “Con rận”, v.v.
Thơ tức cảnh – cảm hoài (13 bài): “Mất Vĩnh Long”, “Cám cảnh An Giang”, 10 bài “Cảm hoài”, “Câu đối điếu Cai tổng Vĩnh”, v.v.
Thơ bút chiến (13 bài): Họa 10 bài “Tự thuật” của Tôn Thọ Tường, “Tôn Phu nhân quy Thục”, “Từ Thứ quy Tào”, “Hát bội”.
Bên cạnh đó còn hơn chục bài tồn nghi như “Làm khi đỗ cử nhân”, “Vịnh Kiều”, “Gia Định thất thủ phú”… Tất cả số này đều viết bằng chữ Nôm, hướng tới độc giả là người dân Nam Kỳ bình dân giàu tinh thần yêu nước.
Tiếng nói bênh vực nhân dân
Trong bài thơ viết khi triều đình Huế nhượng tỉnh Vĩnh Long cho Pháp, Phan Văn Trị trách móc triều đình với những câu đầy phẫn uất:
“Tan nhà, cám nỗi câu ly hận,
Cắt đất, thương thay thuộc giảng hòa.
Gió bụi đòi cơn xiêu ngã cỏ,
Ngậm cười hết nói nỗi quan ta!”
Đấu thơ với Tôn Thọ Tường
Nhà thơ Tôn Thọ Tường tung ra 10 bài “Tự thuật” biện bạch cho việc làm tay sai, liền bị Phan Văn Trị “họa” lại đủ bộ. Ông mắng Tường là “thằng hoang”, “đứa dại”, khẳng định:
“Đừng mượn hơi hùm rung nhát khỉ
Lòng ta sắt đá, há lung lay!”
Phan Văn Trị không chỉ khiến Tôn Thọ Tường phải hạ giọng biện giải, mà còn tập hợp được các cây bút yêu nước như Huỳnh Mẫn Đạt, Bùi Hữu Nghĩa, Lê Quang Chiều, v.v. cùng nhau lên tiếng chống lại Tôn Thọ Tường và cổ vũ lòng yêu nước.
Hành trình về Cần Thơ
Nếu bạn có dịp đến Cần Thơ, hãy men theo đường Nguyễn Văn Cừ tới chân cầu Trà Niềng (huyện Phong Điền), rồi rẽ vào con đường nhựa dọc theo rạch Trà Niềng. Ở đó, khu Di tích lịch sử Mộ – Nhà thơ Phan Văn Trị sẽ chờ đón bạn với Nhà tưởng niệm, Nhà trưng bày, phần mộ và bia đá khắc những câu thơ nổi tiếng, ao sen, cây kiểng và nhà chòi…
Tại nơi linh thiêng này, bạn sẽ cảm nhận được tình yêu nước, ý chí quật cường và tâm hồn nghệ sĩ của một bậc chí sĩ Nam Kỳ kháng Pháp nửa cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
