Tin tức

Hãy tưởng tượng bạn và tôi cùng dạo bước quay trở lại giai đoạn Việt Nam vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, để cùng ôn lại vài điểm đáng nể phục liên quan đến một con người đặc biệt mang tên Phan Văn Trị (1830-1910).

Tuổi trẻ bôn ba

Năm 17 tuổi, chàng trai Phan Văn Trị từ miền quê Bến Tre đến trọ học ở làng Hạnh Thông Tây, Gia Định (nay là quận Gò Vấp, TP. HCM). Nơi đây, người ta đã tôn vinh ông bằng cách đặt tên một con đường lớn theo tên ông. Năm 19 tuổi, Phan Văn Trị vào khoa thi Hương năm Kỷ Dậu, niên hiệu Tự Đức thứ 3 (1849), và đỗ cử nhân, vì thế người đời thường gọi ông là “Cử Trị”.

Thăng trầm dưới ách xâm lăng

Khi thực dân Pháp đánh chiếm Gia Định, “Bạch Mai thi xã” tan rã. Vốn thuộc trào lưu “Tỵ địa” và không chịu sống chung với kẻ thù, ông rời Gia Định, đầu tiên tới Vĩnh Long, rồi về Cần Thơ. Ở đây, Phan Văn Trị sống bằng nghề dạy học, bốc thuốc, đồng thời làm thơ và sáng tác thơ chiến đấu.

Thơ chiến đấu và tinh thần dân tộc

Tài thơ chiến đấu và đức độ của ông đã chinh phục được cai tổng Định Bảo – Lê Quang Chiều. Vị cai tổng này không chỉ cưu mang gia đình Phan Văn Trị, mà còn gả em gái mình là Đinh Thị Thanh cho Cử Trị. Vào năm 1903, ông cai tổng còn đứng ra biên soạn “Quốc âm thi hiệp tuyển”, tập hợp những tác phẩm của họ Phan. Phan Văn Trị chọn định cư lâu dài ở tổng Định Bảo (nay là huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ), nơi ông dạy học và bốc thuốc.

Di sản thi ca đồ sộ

Những công trình sưu tập đầu thế kỷ XX ghi nhận hơn 100 bài thơ của Phan Văn Trị. Tuy nhiên, qua thẩm định văn bản, chỉ có 45 bài thực sự chắc chắn là của ông, được chia làm ba nhóm chính:

1. Thơ vịnh vật (19 bài): “Hột lúa”, “Con mèo”, “Cối xay”, “Con cóc”, “Con rận”, v.v.

2. Thơ tức cảnh – cảm hoài (13 bài): “Mất Vĩnh Long”, “Cám cảnh An Giang”, 10 bài “Cảm hoài”, “Câu đối điếu Cai tổng Vĩnh”, v.v.

3. Thơ bút chiến (13 bài): Họa 10 bài “Tự thuật” của Tôn Thọ Tường, “Tôn Phu nhân quy Thục”, “Từ Thứ quy Tào”, “Hát bội”.

Bên cạnh đó còn hơn chục bài tồn nghi như “Làm khi đỗ cử nhân”, “Vịnh Kiều”, “Gia Định thất thủ phú”… Tất cả số này đều viết bằng chữ Nôm, hướng tới độc giả là người dân Nam Kỳ bình dân giàu tinh thần yêu nước.

Tiếng nói bênh vực nhân dân

Trong bài thơ viết khi triều đình Huế nhượng tỉnh Vĩnh Long cho Pháp, Phan Văn Trị trách móc triều đình với những câu đầy phẫn uất:

“Tan nhà, cám nỗi câu ly hận,
Cắt đất, thương thay thuộc giảng hòa.
Gió bụi đòi cơn xiêu ngã cỏ,
Ngậm cười hết nói nỗi quan ta!”

Đấu thơ với Tôn Thọ Tường

Nhà thơ Tôn Thọ Tường tung ra 10 bài “Tự thuật” biện bạch cho việc làm tay sai, liền bị Phan Văn Trị “họa” lại đủ bộ. Ông mắng Tường là “thằng hoang”, “đứa dại”, khẳng định:

“Đừng mượn hơi hùm rung nhát khỉ
Lòng ta sắt đá, há lung lay!”

Phan Văn Trị không chỉ khiến Tôn Thọ Tường phải hạ giọng biện giải, mà còn tập hợp được các cây bút yêu nước như Huỳnh Mẫn Đạt, Bùi Hữu Nghĩa, Lê Quang Chiều, v.v. cùng nhau lên tiếng chống lại Tôn Thọ Tường và cổ vũ lòng yêu nước.

Hành trình về Cần Thơ

Nếu bạn có dịp đến Cần Thơ, hãy men theo đường Nguyễn Văn Cừ tới chân cầu Trà Niềng (huyện Phong Điền), rồi rẽ vào con đường nhựa dọc theo rạch Trà Niềng. Ở đó, khu Di tích lịch sử Mộ – Nhà thơ Phan Văn Trị sẽ chờ đón bạn với Nhà tưởng niệm, Nhà trưng bày, phần mộ và bia đá khắc những câu thơ nổi tiếng, ao sen, cây kiểng và nhà chòi…

Tại nơi linh thiêng này, bạn sẽ cảm nhận được tình yêu nước, ý chí quật cường và tâm hồn nghệ sĩ của một bậc chí sĩ Nam Kỳ kháng Pháp nửa cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.

Vùng đất Nam bộ nếu đặt trong tiến trình phát triển chung của cả dải đất Việt thì là một vùng đất còn rất non trẻ. Đàng Trong trước đây chưa kéo dài đến vùng Nam bộ ngày nay. Vùng này trước đây là một vùng đất hoang sơ, thưa người sống. Nhưng từ khi dòng họ Mạc di cư đến đây lập nghiệp thì vùng đất này dần trở thành một khu vực trù phú, đến độ các sử gia ngày đó không hết lời tán thán. Công lớn phải kể đến hai cha Mạc Cửu và Mạc Thiên Tích. Dưới đây là vài nét chính về hành trình của những người mở đất, viết nên trang sử vàng cho dải đất phương Nam. Hãy cùng Sách cũ Tây Đô tìm hiểu chút nhé!

TỔNG TRẦN HÀ TIÊN (1655-1735) - MẠC CỬU

Tượng được đặt tại thị xã Hà Tiên, Kiên Giang

Nguồn hình: Wikipedia

1. Mạc Cửu: Người tiên phong dựng nghiệp trên vùng đất mới

Năm 1671, Mạc Cửu (1655–1735) – một thương nhân người Hoa ở Quảng Đông – cùng gia đình và đồng hương rời quê hương, lênh đênh trên biển Đông để thoát khỏi ách thống trị của nhà Thanh. Sau bao tháng ngày gian nan, đoàn người đặt chân lên vùng đất hoang sơ thuộc Chân Lạp (nay là Campuchia). Với tầm nhìn của một nhà kinh doanh lão luyện, ông nhận ra tiềm năng của vùng duyên hải vịnh Thái Lan. Từ Sài Mạt (Kampot), ông dần xây dựng cơ nghiệp bằng nghề buôn bán, khai thác tài nguyên, và đặc biệt là mở sòng bạc thu thuế.  

Nhưng sóng gió ập đến khi quân Xiêm La xâm lược Chân Lạp. Bị bắt sang Xiêm 10 năm, Mạc Cửu vẫn kiên trung giữ vững ý chí. Năm 1700, ông trốn về và bắt đầu sự nghiệp vĩ đại nhất đời mình: biến vùng đất hoang vu thành thương cảng trù phú.  

Đền thờ dòng họ Mạc, toạ lạc tại Đường số 28, Bình San, Hà Tiên, Kiên Giang

Nguồn hình: crystalbay

2. Hà Tiên: Thủ phủ của một “tiểu quốc” trù phú

Từ năm 1700, Mạc Cửu chiêu mộ lưu dân Việt, Hoa, Chăm, Khmer… khai phá đất đai, lập nên 7 xã thôn trải dài từ Phú Quốc đến Cà Mau. Trong đó, Hà Tiên trở thành trung tâm hành chính và thương mại sầm uất. Pierre Poivre, thương nhân Pháp thế kỷ XVIII, miêu tả Hà Tiên như “xứ sở của những người siêng năng”, nơi “hải cảng mở rộng cho tất cả các nước, ruộng đồng phì nhiêu, kênh rạch chằng chịt”.  

Năm 1708, trước áp lực từ Xiêm La và nội chiến Chân Lạp, Mạc Cửu quyết định dâng đất cho chúa Nguyễn Phúc Chu. Được chúa phong làm Tổng binh trấn Hà Tiên, ông chính thức đưa vùng đất này vào bản đồ Đại Việt. Đây là bước ngoặt lịch sử, mở đường cho sự phát triển bền vững của miền Tây Nam Bộ.  

3. Mạc Thiên Tích: Kế nghiệp cha, mở rộng bờ cõi  

Năm 1735, Mạc Cửu qua đời, con trai ông – Mạc Thiên Tích (tức Mạc Thiên Tứ) – tiếp quản sự nghiệp. Với tài năng quân sự và ngoại giao, Mạc Thiên Tích không chỉ củng cố Hà Tiên mà còn mở rộng lãnh thổ:  

- Năm 1739, thành lập 4 huyện mới: Long Xuyên (Cà Mau), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (Cần Thơ), Trấn Di (Bạc Liêu).  

- Năm 1755, nhận đất từ vua Chân Lạp Nặc Nguyên, sáp nhập vùng Tầm Bôn (Cần Thơ) và Lôi Lập (Long Xuyên).  

- Năm 1758, sau khi giúp Nặc Tôn lên ngôi, ông được tặng 5 phủ miền Đông Nam Chân Lạp, mở rộng địa giới đến tận Châu Đốc.  

Nhờ công lao này, dòng họ Mạc được chúa Nguyễn phong làm Vương tôn, đời đời trấn giữ Hà Tiên.  

Mộ phần Mạc Thiên Tích

Nguồn hình: laodong

4. Phú Quốc: Hòn ngọc từ bàn tay khai phá của Mạc Cửu 

Trong 7 xã thôn Mạc Cửu thành lập, Phú Quốc (Koh Tral) giữ vị trí chiến lược. Từ hòn đảo hoang, ông biến nơi đây thành thương cảng sầm uất, thu hút thương nhân khắp châu Á. Sử sách ghi rằng, Phú Quốc thời kỳ này “đất đai màu mỡ, dân cư đông đúc, là nơi giao thương của người Việt, Hoa, Chà Và…”.  

Đến nay, Phú Quốc vẫn mang dấu ấn của dòng họ Mạc: Từ tên gọi (nghĩa là “vùng đất giàu có”) đến những di tích như Dinh Cậu – nơi thờ phụng Mạc Cửu như một vị thần hộ mệnh của ngư dân.  

5. Di sản của dòng họ Mạc: Từ lịch sử đến huyền thoại 

Công lao của Mạc Cửu và Mạc Thiên Tích được sử gia Lê Văn Lan đánh giá: “Họ đã biến vùng đất chết thành vùng đất sống, đặt nền móng cho sự thống nhất lãnh thổ”. Nhờ tầm nhìn xa trông rộng, hai cha con không chỉ mở mang bờ cõi mà còn xây dựng nền văn hóa đa sắc tộc, kết nối Đông – Tây qua con đường hàng hải.  

Ngày nay, Hà Tiên vẫn lưu giữ đền thờ họ Mạc uy nghiêm, nơi người dân tri ân công đức của những bậc tiền nhân. Trên đảo Phú Quốc, tên tuổi Mạc Cửu được nhắc đến như một huyền thoại – người đã biến giấc mơ “đất lành chim đậu” thành hiện thực.  

Đền thờ dòng họ Mạc, toạ lạc tại Đường số 28, Bình San, Hà Tiên, Kiên Giang

Nguồn hình: crystalbay

Lời lết: Khúc tráng ca của những người mở đất

Hơn 300 năm trước, từ bàn tay và khối óc của Mạc Cửu, Mạc Thiên Tích, vùng đất phương Nam dần hiện lên với ruộng đồng phì nhiêu, thương cảng tấp nập. Họ không chỉ là những nhà khai phá, mà còn là người viết nên trang sử hùng tráng về ý chí kiên cường và tinh thần đoàn kết dân tộc. Câu chuyện của dòng họ Mạc mãi là bài học quý về lòng dũng cảm, tầm nhìn và tình yêu quê hương – những giá trị còn vang vọng đến muôn đời sau.  

Sách cũ Tây Đô là một tiệm sách cũ nằm giữa lòng thành phố Cần Thơ, là nơi được mệnh danh là thủ phủ của miền Tây sông nước. Tiệm Sách cũ Tây Đô là chi nhánh 5 của Bá Tân - Sách cũ thư viện, chính thức khai trương vào ngày 18/01/2025 vừa qua và toạ lạc tại số 2A Nguyễn Văn Trỗi, phường Xuân Khánh, thành phố Cần Thơ. Sách cũ Tây Đô được thiết kế và sắp xếp một cách chỉn chu; tiệm đã tận dụng mọi góc để không để phí một không gian nào, làm cho nơi đây không chỉ là chỗ bày sách mà còn là nơi cho bạn nhiều góc hình đẹp. Cùng nhau dạo một vòng quay tiệm nhé.

1. Bức hoạ "Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm..."

2. Kệ trưng bày các sách viết về miền Tây và Cần Thơ

3. Những bức tường có một không hai